Zabłudów to niewielka miejscowość położona malowniczo na Podlasiu nad rzeką Rudnią. Może poszczycić się 500-letnią tradycją, która przez wieki była kształtowana przez różne kultury. Świadectwem barwnej historii Zabłudowa są wybudowane na rynku – klasycystyczny kościół katolicki i prawosławna cerkiew.
Z kart historii
W 1553 roku Zabłudów otrzymał prawa miejskie z rąk króla Zygmunta Augusta, potwierdzone przez króla Jana Kazimierza sto lat później. Obecnie szczególną uwagę zwraca układ urbanistyczny miasta. Zaprojektowany w XVI w. rynek i przylegająca do niego prostokątna sieć ulic zachowały swój niezmieniony kształt do dzisiaj.
Część miasta Zabłudowa stanowi cenny przykład współistnienia na jednym terenie zespołu wiejskiego i rezydencjonalnego. Granica obszaru ochronnego biegnie wzdłuż granicy ulicy 3 Maja na tyłach parcel położonych w jej północnej pierzei, do rzeki Rudni, dalej biegiem tejże rzeczki do linii drogi polnej, która dochodzi do szosy do Michałowa, obiega teren ruin dawnego zboru oraz parku podworskiego, stąd wzdłuż ul. Podrzecznej i ul. Sikorskiego do ul. Św. Rocha, dalej ul. Św. Rocha do cmentarza, który jest włączony do strefy, stąd ul. Św. Rocha do ul. 3 Maja.
Atrakcje i miejsca zabytkowe
- park dworski. Otoczenie pierwszego dworu, wybudowanego przez Chodkiewiczów w połowie XVI wieku, było założeniem ozdobno użytkowym. Następnie znacznie rozbudowane, o renesansowym układzie, zatartym w trakcie kolejnych przeobrażeń. W drugiej połowie XVII wieku otoczenie dworu stanowił nowo oparkaniony sad, ogród i zwierzyniec oraz dziedziniec otoczony stajniami, stodołami i innymi budynkami gospodarczymi. W obrębie założenia stał także dworek urzędniczy, a na rzece pomiędzy rezydencją a miastem znajdował się duży staw. Ogrody opadały tarasami w kierunku rzeki i stawu, który wykopano pomiędzy rezydencją a miastem. Wszystko to zagospodarowano pod kierunkiem ogrodnika sprowadzonego z Prus. Około połowy XVIII wieku założenie zostało ponownie przebudowane. Przed 1748 r. wzniesiono obszerny, murowany pałac, ogrody otrzymały barokowy wystrój, przekształcono staw i wykopano obok drugi. Po groblach z mostami biegły dwie drogi z miasta. Na początku XIX w. oprócz pałacu w skład rezydencji wchodziły liczne budynki oraz ogród, sad, sadzawki, stawy, młyn, ogrody warzywne i chmielnik. W drugiej połowie XIX wieku barokowa rezydencja Radziwiłłów została przekomponowana w park krajobrazowy. Wzniesiono nowy dwór. Podczas II wojny światowej prawie wszystkie budynki siedziby dworskiej uległy zniszczeniu. Park zdewastowano i usunięto z niego wiele drzew. Po wojnie urządzono tu park miejski. Część terenu rozparcelowano. Na miejscu dawnej części gospodarczej zlokalizowano szkołę podstawową, w parku boiska i tereny sportowe. Ruiny zabudowań rozebrano, a trzy zachowane do lat 80. XX wieku budynku użytkowane były w tym czasie jako domy mieszkalne. Dosadzono też drzewa ozdobne. Do dziś zachowała się oficyna, piwnica i ruiny dworu. Park został zrewitalizowany. Staw został oczyszczony, pogłębiony, wyrównano nabrzeża. Wybudowano nowe pomosty i scenę. Wycięto niepotrzebne rośliny. Zamontowane zostało nowe oświetlenie.
- kościół pw. św. Piotra i Pawła – kościół parafialny znajduje się przy rynku i został wybudowany w latach 1805-40, w stylu klasycystycznym. W głównym ołtarzu znajduje się obraz Apostołów Piotra i Pawła, a boczne ołtarze zawierają obrazy św. Michała Archanioła i Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny. W 1913 roku świątynia wzbogaciła się o czternastogłosowe, pneumatyczne organy i nowe stacje drogi krzyżowej. W latach 1988-2006, pod nadzorem konserwatorskim, kościół poddano gruntownym pracom konserwatorsko-remontowym, mającym na celu przywrócenia pierwotnego wyglądu wszystkich elementów wystroju wnętrza świątyni.
- cerkiew pw. Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny i św. Mikołaja Cudotwórcy – obecnie istniejąca cerkiew usytuowana jest po przeciwnej do kościoła stronie rynku, wybudowana została w latach 1847-1855. Obiekt na planie krzyża greckiego, przedłużony od zachodu o wieże na planie kwadratu. Na zewnątrz korpus główny dwukondygnacyjny, wewnątrz jedna wysoka kondygnacja. W bryle świątyni wyodrębniona część nawowa od wschodu oraz kruchta i wieża od zachodu. Na przecięciu naw kopuła. Wieża trójkondygnacyjna. Ma także wieżę frontową przykrytą kopułą. Ołtarz główny poświęcony jest Zaśnięciu Najświętszej Bogurodzicy.
- skwer Jana Leończuka. Znajduje się w centrum miasta. Jan Leończuk (1950-2021) to poeta, prozaik, tłumacz, bibliotekarz, społecznik i wykładowca. Honorowy Obywatel Miasta Zabłudowa. Urodził się z Łubnikach, w gminie Zabłudów. Ukończył Szkołę Podstawową w Zwierkach i Technikum Rolnicze w Dojlidach. Studiował polonistykę i historię na Wydziale Humanistycznym Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku. Swój debiut miał w „Kontrastach” w 1970 roku. Pracował jako nauczyciel i wykładowca. Był jednym z założycieli Towarzystwa Ziemi Zabłudowskiej. W 1998 roku objął stanowisko dyrektora Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Białymstoku, która dzięki jego inicjatywie zmieniła status na Książnicę Podlaską im. Łukasza Górnickiego. Zapoczątkował wydawanie pisma „Epea”, zainicjował spotkania literackie, utworzył Dział Naukowy i pracownie digitalizacji. Był laureatem wielu nagród, m.in. Nagrody Literackiej Prezydenta Miasta Białegostoku im. Wiesława Kazaneckiego (1991, 1996 i 2010).
- kaplica cmentarna pw. św. Rocha. Wraz z nieczynnym cmentarzem katolickim, pierwotnie epidemicznym, stanowi zespół o wyjątkowych walorach historycznych, artystycznych i krajobrazowych. Kaplica położona jest w centrum nieczynnego cmentarza rzymskokatolickiego zlokalizowanego w zach. części miasta. Kaplica to budowla eklektyczna, fasadą skierowana na wschód. Wzniesiona została w 1854 roku.
Zabytki kultury żydowskiej
- nowy cmentarz żydowski. Został założony w XIX wieku i zajmuje powierzchnię 0,5 ha, na której – wskutek dewastacji z okresu II wojny światowej – zachowało się około 50 nagrobków oraz zbudowany na planie kwadratu, ohel cadyka Izaaka, syna Cwi Dow Beera. Cmentarz znajduje się na południowy zachód od miejscowości pomiędzy drogami wiodącymi w kierunki wsi Kowalowce i Krynickie.
Warto też wspomnieć o zabłudowskiej drewnianej synagodze spalonej przez żołnierzy niemieckich 26 czerwca 1941 roku.
- synagoga w Zabłudowie powstała w pierwszej połowie XVII wieku. W 1638 r. Krzysztof Radziwiłł dokonuje zmiany i zezwala Żydom zabłudowskim na budowę bożnicy przy ul. Suraskiej (obecnie Surażska) "na szóstym placu od Rynku". Synagoga znajdowała się pomiędzy ulicami Białostocką i Surażską (nieopodal obecnego budynku Ochotniczej Straży Pożarnej w Zabłudowie). Cała budowla postawiona została z modrzewiu (bez użycia gwoździ); miejscami tylko dopełniona dębem lub sosną. Sięgała 18 m wysokości i 11 m szerokości z łamanym dachem, krytym gontem. Pod względem architektury obiekt zaliczano do najbardziej wartościowych synagog w Polsce. Bożnica jako niezwykle cenny zabytek stała się przedmiotem dokładnych badań już w okresie międzywojennym.
Zwierki
- monaster w Zwierkach. Żeński Monaster Narodzenia Najświętszej Bogarodzicy w Zwierkach to największy, liczący ponad 30 sióstr, prawosławny żeński monaster w Polsce, kultywujący tradycje monasteru w Krasnymstoku (pol. Różanymstoku). Monaster znalazł się w Krasnymstoku w 1900 roku w wyniku przeniesienia z Grodna. W 1915 roku, gdy monaster zamieszkiwało około 90 sióstr, zmuszony był ewakuować się w okolice Moskwy. Siostry zabrały ze sobą pochodzącą z XVI wieku cudowną Krasnostocką Ikonę Matki Bożej. Część sióstr powróciła w 1921 roku, lecz budynki były zajęte przez salezjanów. Siostry rozpoczęły swój tułaczy los. Dopiero w 1993 roku został powołany żeński klasztor prawosławny. Do 2008 roku siostry mieszkały w budynku przy cerkwi św. Proroka Eliasza w Białymstoku, po czym przeniosły się na stałe do Zwierek. Główną posługą sióstr jest opieka na relikwiami św. Gabriela, które w okresie od 21 września do 2 maja znajdują się w soborze św. Mikołaja w Białymstoku, a od 2 maja do 21 września w monasterze w Zwierkach. Poza tym siostry m.in. piszą ikony i szyją szaty liturgiczne.
Urząd Miejski w Zabłudowie
- Rynek 8, 16-060 Zabłudów
- tel. (85) 71 88 100 lub 71 88 122, 71 88 189
- e-mail: um@zabludow.pl
- strona internetowa gminy
Źródło: Powiat Białostocki. Atrakcje powiatu”, Zabłudowskie Archiwum Cyfrowe, „Podlaskie. Prawosławna turystyka pielgrzymkowa”, „Województwo podlaskie zaprasza. Informator turystyczny”, serwis zabytek.pl.
