Posiadająca 400-letnią historię Sokółka leży na styku kultur Wschodu i Zachodu. Usytuowanie na przygranicznym obszarze sprawiło, że przez wieki krzyżowały się tu wpływy różnych narodowości.
Z kart historii
Zygmunt III Waza nadał prawa miejskie wsi królewskiej Sokółka w 1609 r. Do miasteczka przybyli żołnierze tatarscy, którzy osiedlili się tutaj i zaczęli uprawiać ziemię. Pozostawali na służbie wojskowej, ale nie otrzymywali żołdu. Prócz ziemi zyskali wolność religijną.
Do tej pory w Sokółce i okolicznych wsiach żyją wnukowie Tatarów. Pod koniec XVII wieku zamieszkali tu także Żydzi. W mieście kwitła sztuka rzemieślnicza, a obok kościoła stała cerkiew i synagoga. W 1862 r. Rosjanie wybudowali tu linię kolejową, biegnącą z Wiednia do Sankt Petersburga. Sokółka ponownie została zagarnięta przez Rosję na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow, a następnie okupowali ją Niemcy, którzy utworzyli na tych terenach getto żydowskie.
Ważne daty
- XV w. – istnienie grodu myśliwskiego
- 1524 – pierwsze wzmianki
- 1609 – nadanie praw miejskich
- II połowa XVIII w.- sprowadzenie przez Antoniego Tyzenhauza rzemieślników – rozbudowa miasta
- 1795 – miasto pod zaborem pruskim
- 1807 – miasto w granicach Rosji
- XIX w. – ośrodek targów, rzemiosła i drobnego przemysłu
- 1807-1975 – miasto siedzibą powiatu
Skąd nazwa?
Legenda mówi, że nazwa „Sokółka” wiąże się z Zygmuntem III Wazą. Przejeżdżając przez tereny obecnego miasta zwrócił się do woźnicy: „co tak trzęsie, czy są kółka?”. Woźnica odparł: „są kółka, panie”. W związku z tym Zygmunt III Waza nazwał to miejsce „Sokółką”.
Skrót historyczny
Pierwsze wzmianki o Sokółce notowane są w kronikach XV-wiecznych. Była ona wtedy wsią królewską, aż do 1609 roku kiedy to król Zygmunt III Waza nadał prawa miejskie. Poważnemu zniszczeniu uległa Sokółka podczas najazdu szwedzkiego. W XVIII wieku za panowania króla Jana III Sobieskiego rozwinęło się w okolicach Sokółki osadnictwo tatarskie. W 1679 roku na pustych włókach niektórych wsi osiedleni zostali zbuntowani żołnierze tatarscy, którym nadano ziemię w zamian za zaległy żołd. Otrzymali też wolność religijną i zobowiązani zostali do „stałej posługi wojennej”. Do czasów obecnych w Sokółce i niektórych wsiach zamieszkują ich potomkowie.
Bohoniki i Kruszyniany – wsie, w których zbudowano drewniane meczety, są po dzisiejszy dzień ośrodkami polskiego orientu. Na doroczne święta tzw. bajramy ściągają muzułmanie z całej Polski. Na mocy przywileju królewskiego z roku 1698 w Sokółce zezwolono osiedlić się Żydom. Działalność podskarbiego Litewskiego Antoniego Tyzenhauza w drugiej połowie XVIII wieku przyczyniła się do dynamicznego rozwoju rzemiosła w mieście Sokółka.
Po III rozbiorze Polski Sokółka znalazła się w zaborze pruskim a od roku 1807 na mocy traktatu rosyjsko-pruskiego w Tylży miasto włączono w skład imperium rosyjskiego. Ważnym wydarzeniem był rok 1862, kiedy Sokółkę „przecięła” linia kolejowa Wiedeń – Warszawa – Sankt Petersburg. W tym okresie w mieście był kościół katolicki, murowana cerkiew, drewniana synagoga, cztery żydowskie domy modlitwy i 61 sklepów i kramów.
Po uzyskaniu niepodległości Sokółka znalazła się, od roku 1919, w II Rzeczypospolitej. Liczyła wtedy około 6000 mieszkańców. Była siedzibą władz powiatowych, starostwa, licznych urzędów i instytucji. Miasto stanowiło ważny ośrodek gospodarczy i kulturalno-oświatowy. Stacjonował tutaj również garnizon wojskowy.
Po wybuchu II wojny światowej w dniu 17 września 1939 r., na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow, Sokółka włączona została do ZSRR. W latach 1941-1944 miasto znajdowało się pod okupacją niemiecką. Utworzono wtedy getto żydowskie. Przy likwidacji getta około 4 tys. żydów wywieziono, w większości do obozu zagłady w Treblince i tam wymordowano.
W okresie okupacji na Sokólszczyźnie był silnie rozwinięty ruch oporu. W czerwcu 1944 roku Sokółka została wyzwolona przez wojska radzieckie. Miasto liczyło wtedy niecałe 5000 osób i było zniszczone w 25%. Sokółka dźwignęła się szybko z wojennych zniszczeń.
Atrakcje i miejsca zabytkowe
- układ urbanistyczny z XVI w. – z czasów lokowania Sokółki, przekomponowany w XVIII w. w czasach podskarbiego Antoniego Tyzenhauza. W centrum miasta znajduje się rynek i przyległe do niego ulice oraz domy pamiętające czasy podskarbiego.
- neoklasycystyczny kościół pw. Św. Antoniego Padewskiego z 1848 r., przebudowany gruntownie w latach 1901-04, pięcionawowy z dwiema wieżami. Naroża fasady zdobi toskańska kolumnada zwieńczona attyką i posągami czterech ewangelistów. Miejsce pielgrzymek – związane jest to z cudownym wydarzeniem, które miało miejsce podczas mszy św. w niedzielę 12 października 2008 roku. W trakcie udzielania komunii w. jednemu z kapłanów wypadł na stopień ołtarza konsekrowany komunikant. Kapłan przerwał udzielanie komunii św., podniósł go i włożył do naczynia z wodą. Po upływie tygodnia siostra zakrystianka zauważyła w kielichu plamkę przypominająca skrzep krwi, a woda w naczyniu była niezabarwiona. Badania potwierdziły, badany fragment przybrał postać tkanki mięśnia sercowego człowieka w stanie agonii.
- cerkiew pw. św. Aleksandra Newskiego – wybudowana na terenie rynku sokólskiego w latach 1850-53 w stylu rosyjsko-bizantyjskim, murowana, na planie kwadratu. W środku znajduje się ikonostas pochodzący z 1905 roku, malowidło „Ostatniej wieczerzy” i opuszczany obraz Matki Boskiej, osadzony w ramach pochodzących z Ławry Poczajowskiej.
- Muzeum Ziemi Sokólskiej – działa w budynku wybudowanym przez Antoniego Tyzenhauza w 1770 roku. Eksponowane są tu zbiory prezentujące przeszłość Ziemi Sokólskiej. Zgromadzone są one w trzech działach: historycznym, etnograficznym i tatarskim.
- cmentarz żydowski – położony w północno-wschodniej części miasta, założony pod koniec XVII wieku.
Meczet i mizar w Bohonikach
Przez Ziemię Sokólską prowadzi Szlak Tatarski, na którym leżą Bohoniki – ważne miejsce dla osadnictwa tatarskiego na ziemiach polskich. Turystów przyciąga tutaj drewniany meczet. Pierwotny, z przełomu XVII i XVIII wieku nie zachował się, a dzisiejszy pochodzi najprawdopodobniej z XVIII-XIX wieku. Meczet w Bohonikach usytuowany jest przy drodze, w centrum wsi. Powstał na rzucie prostokąta (z prostokątnym mihrabem – niszą skierowaną w stronę Mekki), w konstrukcji zrębowej, ze ścianami obustronnie szalowanymi. Budynek nakryty jest dachem namiotowym zwieńczonym wieżyczką z cebulastym hełmem i szpicem z motywem półksiężyca. Wejście do meczetu poprzedza ganek w formie daszku wspartego na dwóch słupach. Wewnątrz znajdują się trzy pomieszczenia: sala modlitw mężczyzn, sala modlitw kobiet oraz przedsionek prowadzący do obu sal. Po zniszczeniach II wojny światowej meczet (pełnił funkcję szpitala wojskowego), został wyremontowany i przywrócony pierwotnej funkcji. Ponownie odnowiono go w latach 1982-1985, zmieniając pokrycie dachu z blachy na gont. Nieopodal świątyni znajduje się mizar, czyli cmentarz muzułmański. Meczet i mizar zostały uznane za Pomniki Historii.
Smaki Sokółki
Będąc w Sokółce nie sposób nie spróbować lodów serwowanych w Starej Szkole (ul. Księdza Piotra Ściegiennego 39). To największa lodziarnia w Polsce z autorskimi smakami. Można tu też skosztować kawy oraz zjeść smaczne ciasto.
Urząd Miejski w Sokółce
- Plac Kościuszki 1,16-100 Sokółka
- tel. 85 711 09 00
- email: sokolka@sokolka.pl
- strona internetowa gminy
Źródło: „Puszcza Knyszyńska. Przewodnik", serwis internetowy Sokółki, serwis zabytek.pl.
