Synagoga w Tykocinie była miejscem, gdzie zbierano się na modlitwy, naukę i dyskusje, odbywały się tu posiedzenia sądu. Była również siedzibą kahału, czyli gminy żydowskiej.
Historia
Murowana synagoga, która dotrwała do naszych czasów została usytuowana w centrum historycznej dzielnicy Kaczorowo. Wzniesiono ją w 1642 roku na miejscu, gdzie znajdowała się wcześniejsza synagoga drewniana. To jedna z najstarszych synagog w kraju, druga po Starej Synagodze w Krakowie.
Po zagładzie tykocińskich Żydów w czasie II wojny światowej 25 i 26 sierpnia 1941 r., wielka synagoga, ograbiona i spustoszona, niszczała. W latach 50. XX w., staraniem ówczesnego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Władysława Paszkowskiego, została zabezpieczona przed dalszą dewastacją i wkrótce poddana gruntownej konserwacji. Konserwatorzy z Pracowni Konserwacji Zabytków w Warszawie w latach 1974-1978 przeprowadzili badania i dokonali konserwacji zachowanych malowideł na ścianach sali wielkiej, na filarach i sklepieniu bimy oraz konserwacji i częściowej rekonstrukcji aronu ha-kodesz.
Architektura
Początkowy późnorenesansowy kształt tego budynku przykrytego dachem pogrążonym z attyką podlegał daleko idącym zmianom. W XVIII wieku ten dach został przekształcony w barokowy, mansardowy.
Bryła budynku wraz z łączącymi się z nią babińcami uległa również przeróbkom. Przybyła wieża w narożniku przykryta sześciospadowym dachem, służąca jako więzienie.
Elewacje są skromne, proste, bez dekoracji, zakończone u góry gzymsami łączącymi się z dachem głównego korpusu. Okna budynku są duże, prostokątne, zakończone łagodnymi łukami u góry – w babińcach i wieży małe, prostokątne. W listopadzie 2018 r. dobiegł końca remont Wielkiej Synagogi, w ramach którego m.in. wymieniono dach, centralne ogrzewanie oraz odświeżono elewacje. Zyskały one nową kolorystykę – góra różową, dół zieloną. Remont poprzedziły badania, które pozwoliły na powrót do pierwotnych barw budynku z XVII w.
Wejście do wielkiej sali prowadzi przez przedsionek. Wielka sala synagogi jest położona o kilka stopni niżej w stosunku do przedsionka. Do trwałych elementów wystroju należą inskrypcje naścienne (częściowo zachowane) z dekoracją malarską. Ocalałe fragmenty przedstawiają teksty biblijne w języku hebrajskim i aramejskim.
Aron ha-kodesz
Na ścianie wschodniej, w jej środku, umieszczono aron ha-kodesz – szafę przeznaczoną do przechowywania zwojów z tekstem pisma świętego – Tory. Dekoracja malarska aronu ha-kodesz łączy w sobie wszystkie odsłonięte i zachowane warstwy od I poł. XVII do XIX w. Najstarsze oryginalne zdobienie w postaci złoceń i srebrzeń znajduje się na dolnym szerokim gzymsie i zwieńczeniu. Pierwotnie aron ha-kodesz był bogato złocony i srebrzony, a we wnęce (dziś odtworzonej) umieszczona była drewniana skrzynia zamykana rzeźbionymi drzwiami. Drzwi aronu przysłaniał parochet – bogato haftowana zasłona. Po prawej stronie ustawiony był pulpit kantora z tablicą "sziwiti", a po lewej na postumencie olbrzymia mosiężna ośmioramienna chanukowa menora.
Bima
Centralne miejsce we wnętrzu synagogi zajmuje murowana dwukondygnacyjna bima, wsparta na czterech potężnych słupach, przykryta sklepieniem klasztornym. Pola sklepień bimy pokrywają polichromie wyobrażające firmament niebieski ze złotymi gwiazdami. Bima to podwyższenie służące jako mównica, z którego odczytywano zwoje manuskryptów Tory, nauczano i przemawiano.
Wystawa stała
W Sali Wielkiej zaprezentowano religijną literaturę żydowską – druki ksiąg talmudycznych z oficyn wydawniczych wschodniej Polski. Jest również prezentowane rzemiosło artystyczne żydowskie związane z kultem religijnym.
Obejrzeć można tu besaminki srebrne używane podczas szabasów, lampki i świeczniki chanukowe, filakterie (małe pudełeczka ze skóry na fragmenty Pisma Świętego) oraz typowy strój tzn. tałesy, jarmułki i inne.
W latach 2015-2016 realizowany był projekt, który pozwolił on przywrócenie wyglądu głównej sali modlitewnej z okresu międzywojennego, kiedy modliły się tutaj rzesze wiernych.
Koncepcja wystawy została opracowana na podstawie zachowanych źródeł ikonograficznych – dokumentacji wykonanej przez historyka i badacza kultury żydowskiej Szymona Zajczyka w latach 20. i 30. XX wieku, przechowywanej obecnie w Instytucie Sztuki PAN w Warszawie, oraz archiwalnych fotografii wnętrza tykocińskiej Synagogi sprzed II wojny światowej, znajdujących się w Muzeum Diaspory w Tel Awiwie.
Dwuletni projekt pozwolił Muzeum odtworzyć historyczne wyposażenie sali modlitewnej oraz przywrócić przedwojenny wygląd aronu ha-kodesz – szafy służącej do przechowywania zwojów Tory. Dziś w tykocińskiej Synagodze możemy podziwiać zrekonstruowaną drewnianą świętą szafę z rzeźbionymi drzwiami i zdobiącymi ją odtworzonymi parochetem i lambrekinem oraz ruchome elementy wyposażenia wnętrza w postaci różnego rodzaju ław, pulpitów i stelaży przyściennych. Na odnowionej bimie prezentowany jest zrekonstruowany fotel Eliasza wykorzystywany w obrzędzie obrzezania.
Dom talmudyczny (Mała synagoga)
Nieopodal Wielkiej Synagogi znajduje się dom talmudyczny, który pochodzi z XVIII wieku. Wzniesiono go w stylu barokowym, który zachowano podczas odbudowy. Jest to budynek niewielki, parterowy, z dwuspadowym łamanym dachem z lukarnami i naczółkami. W czasie II wojny światowej doszczętnie zdewastowany. W latach 70. przeprowadzono gruntowny remont i przebudowę synagogi. Wnętrze zaadaptowano do celów wystawowych. Od 1977 roku stanowi siedzibę muzeum.
Zwiedzanie
Od 1977 roku w Wielkiej Synagodze znajduje się muzeum (dokładna nazwa to Muzeum w Tykocinie), oddział Muzeum Podlaskiego w Białymstoku.
Muzeum jest czynne dla zwiedzających codziennie (oprócz poniedziałków i dni świątecznych):
- od 01.05 do 30.09
w godz. 10.00 - 18.00 (wtorek – niedziela) - od 01.10 do 30.04
w godz. 10.00 - 17.00 (wtorek – niedziela)
środa – wstęp bezpłatny na wystawy stałe.
Muzeum w Tykocinie
ul. Kozia 2, 16-080 Tykocin
tel. kom. 509 336 597
Źródło: Waldemar Monkiewicz „Tykocin”
